essay 3 tijd van leven

Tijd van leven

 

Begrip van tijd

We leven in de tijd, die ons bijna als vanzelfsprekend begeleidt terwijl we onderweg zijn. Vanaf onze eerste bewuste beleving is de overgang van dag naar nacht en omgekeerd een gegeven. Een ritme van eten, wachten en slapen voegt zich daar langzaam in, en wat later horen we van de seizoenen, verjaardagen en leren we klokkijken. We leren met de tijd omgaan, maar de vraag “wat is tijd eigenlijk”  is niet eenvoudig te beantwoorden. Tijd is wel in zijn effect te beschrijven, maar éénduidig definiëren is een slag moeilijker.

Als eerste komt boven dat tijdbeleving het verschil tussen verleden, heden en toekomst is. De tijd loopt maar één richting op, en kan niet terug, ook niet teruggedraaid worden. Er zijn wel wiskundige beredeneringen van modellen waarin de tijd in theorie ook kan teruglopen, maar dat wordt naar de huidige stand van de wetenschap als uiterst onwaarschijnlijk beoordeeld. Interessant is dat de beleving van verleden, heden en toekomst tussen mensen aanzienlijk kan verschillen. Zo is in de chinese cultuur het verleden zwaarwegend, en in de amerikaanse cultuur de toekomst, natuurlijk met grote individuele variaties. De laatste jaren is er meer nadruk gekomen op het beleven van het heden, door meditatie, mindfullness, yoga e.d. proberen we het moment in het heden, in het hier en nu, bewust te beleven. En te voorkomen dat het verleden zonder pauze wordt opgevreten door de toekomst.

 

Tijdsbeleving

Er is een subjectieve tijdsbeleving. De jaren van onze jeugd en middelbare schoolperiode lijken vol gestoffeerd met ervaringen en herinneringen, en beslaan een veel omvangrijker tijdsduur dan de jaren als we ouder zijn, waarin de seizoenen veel sneller lijken te gaan. Eeuwenlang heeft de mensheid aangenomen dat er een objectieve, universele, tijd bestaat : de wereld van de natuurkundige Newton kende een driedimensionale ruimte en een universele tijd. In de 20eeuw heeft Einstein met de relativiteitstheorie dat model van denken op losse schroeven gezet. Tijd blijkt relatief te zijn, en samen te hangen met locatie/ruimte, en te veranderen onder invloed van snelheid van beweging en ook zwaartekracht. Deze relativiteit is wel te beredeneren (op zich moeilijk genoeg!), maar toch heel moeilijk invoelbaar, in beelden te vangen, voor ons, eenvoudige stervelingen.

 

Eeuwigheid

Tijdloosheid en eeuwigheid hebben de mensheid altijd gefascineerd, en in religies hebben deze begrippen een vooraanstaande plaats gekregen. Als je onder eeuwigheid niet oneindige tijdsduur bedoelt maar tijdloosheid, dan leeft diegene eeuwig die volledig in het nu opgaat, in het nu leeft. Er zijn beschrijvingen van mensen die zó verdiept geraakt zijn in meditatie dat ze , achteraf, het gevoel beschreven dat de tijd stilstond, dat ze opgingen in het moment. Ook is beschreven in studies van bijna-doodervaringen dat in retrospectief het hele leven in één flits werd herbeleefd. In ons woordgebruik is deze interpretatie bijna ongemerkt binnengeslopen :”het tijdelijke voor het eeuwige verwisselen“ of , nog pregnanter : “uit de tijd zijn”.

Augustinus schrijft over de relatie tussen mens en God als een relatie tussen tijd en eeuwigheid. Wat stelt mensentijd voor in vergelijking met God’s eeuwigheid? Augustinus stelt dat God zich boven de tijd verheft, doch tevens in de tijd staat: uw heden is eeuwigheid, en uw jaren zullen niet ophouden.

In de postmoderne tijd noemen theologen God vaak “ de Eeuwige”, waarmee het tijdsapect een essentieel onderdeel van het Godsbegrip is geworden.

 

Essentie van leven in de tijd

Grip krijgen op het leven, doordringen tot de zin van het leven, heeft m.i.  een begrip van de tijd nodig. Als je het gevoel hebt dat de tijd als zand tussen je vingers glipt, dan is de voortgaande tijd je de baas geworden. En voortgaan zal de tijd. Onvermijdelijk tot aan het einde van het leven. Dat einde is tot op zekere hoogte in de tijd te beheersen, door gezond te leven en door goede medische zorg, te verlengen, ongelukken en ongevraagde ernstige ziektes daargelaten, maar het komt zeker. Is dan je perspectief dat je voordien echt gelééfd moet hebben, alles eruit gehaald, of dat je een goed mens bent geweest voor je naasten, of dat je jezelf, je talenten, je opdracht, verwerkelijkt hebt? Of is je perspectief dat je hergeboren wordt, dat je in het hiernamaals zal worden opgenomen, dat je pas na je leven tot je bestemming komt? Of dat het er niet toe doet?

Essentieel voor leven is het beleven, het handelen, het denken. Met hoofd, hart en handen in het volle leven deelnemen. En voor al deze dingen is tijdsverloop nodig : beleven is per definitie een proces. Zonder tijdsverloop zijn we niet in staat te voelen, te ruiken, te proeven, onze gedachten te laten gaan. Als we ons voornemen diep in het moment in te dalen, het hier en nu ten volle te beleven, fundamenteel na te denken, te reflecteren op goed en kwaad : dit alles lukt slechts onder voortgaande tijd. En die willen we op onze beste momenten vasthouden, beetpakken, niet verloren laten gaan. Liefst stilzetten, maar stilstaande tijd maakt beleving onmogelijk.

Dit is een paradox : om de tijd te overwinnen , moet je intens terug naar het moment, daar het beste van maken : liefde geven, waarde scheppen, voluit beleven, versmelten, bidden, zingen en nog veel meer. En al deze dingen zijn slechts mogelijk dank zij het verloop van de tijd. Die paradox is niet eenvoudig oplosbaar. Dan is het goed om te bedenken dat je dit niet allemaal zelf bewust hoeft te regelen, te plannen , te conditioneren. Je mag er vanuitgaan dat het je zomaar, soms, overkomt, dat het je onverwacht wordt aangereikt, dat het je door anderen wordt doorgegeven. In orthodoxe termen : dat het je als genade wordt toebedeeld. In existentiële woorden : dat het je toevalt.

 

Pijn

Soms werkt de tijd schrijnend. In onze vriendenkring heeft een jonge moeder de diagnose uitgezaaide   kanker te horen gekregen. Plotseling staat er een streep getrokken tussen haar en het leven: haar tijd is beperkt en bezwaard. Haar familie staat van de ene op de andere dag in de verzorgingsstand, zij wordt geconfronteerd met pijn, onzekerheid en het naderende einde. Wat staat er nog te doen, te beleven, te denken? Geloof, hoop en liefde, zeg ik Paulus na en van deze het meest de liefde. Van haar familie, haar naasten en, op afstand, maar zeker ook, van ons. Maar de pijn blijft steken.

 

Tijd gebruiken

Tijd van leven : zolang we leven is de tijd erbij, erin, er doorheen. De tijd is beperkt, maar de tijd is ook het unieke voertuig voor het beleven van de essenties die het leven bepalen. We weten niet wat tijd precies is, we hebben geleerd naar de klok te kijken, we meten de tijd met een atoomklok tot op microseconden nauwkeurig, maar als we niet opletten stroomt hij als water naar de zee. Wat we met die tijd, in die tijd, doen doet ertoe. Het is niet gedetermineerd door de natuurwetten, het ligt niet geheel vast in onze genen en ons onderbewuste : er is wel degelijk ruimte voor eigen beslissingen over wat je doet in en met je leven. Deze vrijheid is kostbaar, en het is de moeite waard er meer mee te doen dan “ op vrijdagavond te basaalmetaboliseren voor de buis aan een infuus met borrelnootjes”. Overigens : natuurlijk heb ik niets tegen af en toe laag bij de gronds ontspannen, maar als het dominant wordt in de levensstijl, dan zou ik me zorgen gaan maken. Laat die vrijheid ook weer niet als een dure verplichting, als een zwaard van Damocles, boven je hoofd hangen : je keuzes tellen echt, ze doen ertoe,maar je mag je laten leiden door je gevoel en je verstand en ook wel door het moment, en door je omgeving, en ook door de onverwachte aanraking die je af en toe overkomt. Dan “weet” je ineens : dit is een essentie, dit is waarvoor ik leef. Voor sommigen heet dit “aangeraakt door de Eeuwige”, voor anderen “existentiële beleving”, of “zelfverwerkelijking”.

 

Tijd van leven

Onze tijd hier op aarde is beperkt, maar is tegelijkertijd ons grondmateriaal , een noodzakelijk instrument, een unieke kans, een opdracht wellicht, om er iets van te maken en we mogen hopen om in die missie opgetild te worden.